Bệnh liên cầu lợn đang bùng phát tại nhiều địa phương, đặc biệt là các tỉnh phía Bắc. Tuy nhiên, chưa có nhiều người dân hiểu rõ về căn bệnh này. Bạn Nguyễn Hải Nam, Khoa Dịch tễ, Viện Pasteur Nha Trang gửi bài viết cung cấp những thông tin cần thiết về căn bệnh và cách phòng tránh tới bạn đọc.
Bệnh liên cầu lợn (Streptococcus suis) được phát hiện ở nhiều nơi trên thế giới. Người nhiễm đầu tiên được phát hiện vào năm 1960 và số lượng bệnh nhân nhiễm ngày càng tăng. Điều này phản ánh sự tăng lên phạm vi gây bệnh của liên cầu lợn hoặc tăng sự chẩn đoán đúng của các bác sĩ.
Các trường hợp người mắc bệnh đã được thông báo ở các nước trên thế giới: Hà Lan, Đan Mạch, Đức, Bỉ, Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Thụy Điển, Úc, Hungari, Hồng Kông, Croatia, Nhật, Singapore, Đài Loan, New Zealand, Argentina, Trung Quốc. Trên thế giới đã phát hiện khoảng 490 ca bệnh liên cầu lợn ở người, trong đó tỷ lệ tử vong là 17,5%.
Dịch bệnh liên cầu lợn đã xảy ra ở Trung Quốc từ 22/7/2005, đến ngày 5/8/2005, Bộ Y tế Trung Quốc cho biết không có thêm ca bệnh mới nào được báo cáo. Trong vụ dịch này có 215 ca ở người, trong đó có 39 ca tử vong. Theo thống kê có 80% những người bị bệnh là nam giới, là những người giết mổ lợn bị bệnh hoặc chế biến và bán thịt. Hơn 40% các trường hợp tuổi từ 50-60 (những người có sức đề kháng kém).
Hiện nay, tại Bệnh viện Các bệnh nhiệt đới và Truyền nhiễm trung ương, người mắc bệnh liên cầu lợn chủ yếu đến từ các tỉnh phía Bắc: Hưng Yên, Hải Dương, Hà Tây, Bắc Ninh, Hoà Bình, Vĩnh Phúc, Quảng Ninh, Ninh Bình, Nam Định, Sơn La. Số lượng bệnh nhân có dấu hiệu tăng mạnh, đến nay là 22 bệnh nhân, trong số đó 2 bệnh nhân đã tử vong.
Streptococcus suis là liên cầu khuẩn gây bệnh ở lợn, gọi tắt là liên cầu lợn, khi người bị nhiễm liên cầu lợn gây bệnh gọi là bệnh liên cầu lợn.
Liên cầu lợn chủ yếu sống ở các loài lợn đã thuần hoá, nhưng đôi khi cũng tìm thấy ở các loài lợn rừng, ngựa, chó, mèo và chim.
Vị trí cư trú của liên cầu lợn là ở đường hô hấp trên đặc biệt là ở mũi, đường tiêu hoá và sinh dục của lợn. Hiện có 2 týp liên cầu lợn, týp 1 hay gây dịch bệnh lẻ tẻ ở các đàn lợn dưới 8 tuần tuổi, týp 2 gây bệnh ở nhiều lứa tuổi khác nhau. Cả 2 týp này đều cư trú ở amidal. Lợn trưởng thành có nguy cơ nhiễm cao nhất.
Các điều kiện để liên cầu khuẩn phát triển ở lợn: điều kiện chuồng trại kém, nhiễm phân, rác ở chuồng trại, không có thông khí, lợn được chăn nuôi tập trung, điều kiện chăm sóc kém.
Bệnh này sẽ khó lây lan mạnh như các bệnh do vi rút vì tác nhân gây bệnh là vi khuẩn. Vi khuẩn dễ bị tiêu diệt bởi các chất sát khuẩn và tẩy rửa nên sẽ dễ dập dịch hơn và bệnh có thể điều trị hiệu quả bằng kháng sinh.
Liên cầu khuẩn luôn có mặt trong môi trường nhưng không gây bệnh, hoặc chỉ gây các bệnh viêm nhiễm không thành dịch như viêm họng, nhiễm trùng mủ, nhiễm trùng phổi. Nếu đi vào máu, vi khuẩn này có thể gây nhiễm trùng huyết nặng và tử vong. Tỷ lệ mang Streptococcus suis không triệu chứng trong một đàn lợn khoảng 60%-100%. Có nghĩa là cứ 100 con lợn mang Streptococcus suis thì chỉ có 40 con biểu hiện bệnh. Những người bị suy giảm miễn dịch và lợn bị suy giảm miễn dịch có nguy cơ mắc bệnh cao. Thời kỳ ủ bệnh kéo dài từ vài giờ đến 3 ngày. Lợn và người bị nhiễm liên cầu khuẩn thường chỉ được phát hiện bằng các phương pháp xét nghiệm khá phức tạp.
Vi khuẩn có thể tồn tại lâu trong phân, nước, rác. Như vậy, môi trường đóng vai trò quan trọng trong quá trình truyền bệnh của vi khuẩn. Bệnh lây truyền qua đường hô hấp do lợn khoẻ hít thở không khí có mầm bệnh, do tiếp xúc giữa lợn ốm và lợn khoẻ, do lợn ăn phải thức ăn và nước uống có mầm bệnh. Điều cần đặc biệt quan tâm là bệnh liên cầu khuẩn có thể lây truyền từ lợn ốm sang người và ngược lại. Hiện nay chưa có bằng chứng nào về việc bệnh liên cầu khuẩn có thể lây trực tiếp từ người sang người.
Vi khuẩn xâm nhập cơ thể người nếu có sự tiếp xúc với lợn, thịt lợn nhiễm bệnh chưa nấu chín kỹ. Khuẩn liên cầu đi vào người qua các vết thương hở trên da hoặc niêm mạc mũi, miệng. Một con đường lây lan khác cũng rất hay gặp là thông qua ruồi, ruồi có thể bay từ trang trại nọ sang trang trại kia và mang theo các tác nhân gây bệnh khác nhau bao gồm cả Streptococcus suis.
Lợn bị liên cầu khuẩn có thể có các biểu hiện sau: da lợn có thể có các màng đỏ, sần, các hạch lympho bị sưng, sung huyết, bao khớp dày lên, khớp bị sưng và có dịch, màng não và não có thể bị tổn thương dạng phù nề, dịch não tuỷ đục, phổi bị tổn thương với nhiều dạng khác nhau như đông đặc, có mủ, viêm phế quản, viêm phổi. Như vậy, người dân có thể nhận biết lợn bị bệnh liên cầu qua triệu chứng: da đỏ, khi mổ lợn nội tạng cũng rất đỏ.
Người mắc liên cầu lợn nếu nhẹ là viêm màng não đơn thuần, còn nặng thì nhiễm khuẩn huyết cấp tính, suy đa phủ tạng, suy hô hấp… Các triệu chứng thường gặp là: sốt cao, đau nhức bắp thịt, đau họng, xuất huyết toàn thân, trụy mạch, suy nội tạng, có thể rối loạn đông máu nặng và hôn mê.
Hội chứng sốc nhiễm độc có thể xảy ra đối với bệnh nhân nhiễm liên cầu lợn, gây tổn thương nghiêm trọng các cơ quan nội tạng trong cơ thể như gan, thận, hệ tuần hoàn, ảnh hưởng rất xấu tới việc cứu sống bệnh nhân. Hội chứng sốc nhiễm độc chỉ có thể điều trị được với kháng sinh và trong điều kiện chăm sóc đặc biệt.
Phòng tránh lây nhiễm liên cầu lợn
Đối với chủ trại chăn nuôi, cần thực hiện vệ sinh chuồng sạch sẽ, thoáng khí sẽ làm giảm nguy cơ lây nhiễm từ môi trường, tăng sức đề kháng cho lợn. Khi có dịch liên cầu khuẩn xảy ra thì phải xử lý đúng như xử lý một ổ dịch truyền nhiễm: Cách ly lợn ốm để điều trị, lợn ốm chết phải chôn, đổ thuốc sát trùng hoặc tiêu huỷ, chuồng trại và môi trường chăn nuôi phải phun thuốc sát trùng, để trống chuồng 2 tuần mới nuôi lợn trở lại.
Người tiêu dùng nên tránh mua thịt lợn có màu đỏ khác thường, xuất huyết hoặc phù nề vì đó chắc chắn là lợn bệnh. Nấu chín thịt lợn là điều rất quan trọng, Tổ chức Y tế thế giới khuyến cáo thịt lợn phải được nấu chín và đun ở nhiệt độ 70 độC trở lên hoặc đến khi nước thịt trong không còn màu hồng; Nên chọn mua thịt đã qua kiểm định của cơ quan thú y; không ăn các món ăn tái, đặc biệt là tiết canh lợn trong thời gian có dịch; những người có vết thương hở phải đeo găng tay khi tiếp xúc với thịt lợn sống hoặc tái; phải rửa sạch tay và các dụng cụ chế biến sau khi tiếp xúc với thịt lợn; dùng riêng các dụng cụ chế biến thịt sống và thịt chín; giữ các dụng cụ chế biến ở nơi sạch sẽ và rửa tay sau khi chế biến thịt lợn.
Đối với người giết mổ, vận chuyển, không giết mổ, vận chuyển lợn bệnh; lợn chết không dùng để ăn hoặc làm thức ăn cho loài khác, phải tiêu huỷ đúng cách; đeo các phương tiện bảo hộ khi giết mổ, đảm bảo rằng tất cả các vết xước ở da được bịt kín; giữ nơi giết mổ được sạch sẽ và phải cách ly với nơi chế biến; bỏ trang bị bảo hộ và rửa sạch những nơi tiếp xúc sau khi giết mổ.
Trong tình hình dịch nghiêm trọng, các cơ quan chức năng nên cấm hoàn toàn việc di chuyển và giết mổ lợn, tập trung, tăng cường bảo vệ và phòng bệnh cho những đối tượng có nguy cơ cao nhất như người giết mổ, vận chuyển, buôn bán, cán bộ thú y, chủ trang trại. Đối với vùng có lợn bệnh cần theo dõi, phát hiện sớm lợn bệnh, cách ly và điều trị kịp thời cho đến khi khỏi hẳn bệnh mới cho nhập đàn. Cần nghiên cứu sản xuất vaccine phòng chống bệnh liên cầu lợn. Khi xuất nhập lợn qua biên giới phải thực hiện nghiêm ngặt công tác kiểm dịch để không đưa mầm bệnh từ nước ngoài vào và ngược lại. Tăng cường giám sát các trường hợp bị bệnh nghi nhiễm liên cầu lợn, đặc biệt là những đối tượng có tiếp xúc gần với lợn bị bệnh như người chăn nuôi, giết mổ và buôn bán lợn.
Các bệnh viện, phòng khám đa khoa và cơ sở khám chữa bệnh cần lưu ý phát hiện sớm các trường hợp có biểu hiện lâm sàng nhiễm trùng và có tiếp xúc gần với lợn bị bệnh, chẩn đoán và điều trị kịp thời nhằm giảm tỷ lệ tử vong do biến chứng gây ra. Tăng cường giám sát bệnh trên lợn, có biện pháp xử lý triệt để nguồn lợn bị bệnh, tránh lây lan sang người. Tuyên truyền trên các phương tiện thông tin truyền thông để người dân biết cách phòng tránh lây nhiễm liên cầu lợn.
Thách thức trong phòng tránh lây nhiễm liên cầu lợn
Việc phòng ngừa và kiểm soát các đàn lợn bị viêm màng não do Streptococcus suis týp 2 có ý nghĩa rất quan trọng. Việc ngăn ngừa sự lây lan từ cá thể khoẻ mạnh mang Streptococcus suis sang cho đàn lợn là không khả thi vì các cá thể có thể mang vi khuẩn thể không triệu chứng.
Cho tới nay chưa có một phương pháp xét nghiệm nào đủ độ nhạy và độ đặc hiệu để phát hiện các cá thể mang Streptococcus suis. Việc kiểm soát và ngăn chặn lây nhiễm qua ruồi là rất khó khăn. Khả năng đột biến của các chủng không hoặc ít độc lực thành các chủng có độc lực hoặc độc lực cao là có thể xảy ra. Một khi đàn lợn bị nhiễm các chủng Streptococcus suis có độc lực thì nguy cơ bùng phát dịch là rất lớn.
Mặc dù đã có vaccine sản xuất từ vi khuẩn bị làm chết, vi khuẩn còn sống giảm độc lực, vaccine điều chế từ protein của vi khuẩn. Tuy nhiên, hiệu quả của vaccine này không ổn định và vẫn chưa được chứng minh cụ thể.
Hiện tại, lợn bệnh và người bệnh không thể phát hiện bằng mắt thường, tất cả ca bệnh đều phải qua các xét nghiệm phức tạp nên dự đoán số người mắc bệnh liên cầu lợn sẽ còn gia tăng.
Bên cạnh những khó khăn trong phòng tránh bệnh liên cầu lợn, còn có một số yếu tố thuận lợi của bệnh liên cầu lợn đó là: Bệnh này sẽ khó lây lan mạnh như các bệnh do virus vì tác nhân gây bệnh là vi khuẩn nên sẽ dễ dập dịch hơn và điều trị hiệu quả bằng kháng sinh. Môi trường đóng vai trò quan trọng trong quá trình truyền bệnh của vi khuẩn, và vi khuẩn này dễ bị tiêu diệt bởi các chất sát khuẩn và tẩy rửa.
Điều trị
Hiện nay, điều trị ở bệnh nhân được áp dụng liên tục các biện pháp hồi sức tích cực nên chi phí điều trị khá cao, riêng tiền thuốc để điều trị cho bệnh nhân nhiễm liên cầu lợn có thể tới 1 triệu đồng/ngày, tiền lọc máu khoảng chục triệu/ngày. Khả năng cứu chữa căn bệnh này phụ thuộc nhiều vào thời gian vào viện điều trị sớm hay muộn.
Các triệu chứng khi mắc bệnh rất giống với các bệnh nhiễm trùng huyết, viêm màng não mủ… Do vậy, tại các tuyến cơ sở, bệnh này khó được phát hiện và điều trị không đúng cách dẫn đến tử vong. Hiện nay, các bệnh nhân được chuyển đến viện thường rất muộn, sau 8-10 ngày mắc bệnh nên việc chữa trị rất khó khăn.