Năm 2000, trong xóm chưa có nhà xây, 35/50 hộ còn sống trong nhà gỗ xiêu vẹo thì nay đã có 17 nhà xây kiên cố, 31 nhà gỗ vững chắc, khang trang, đẹp.

Trưởng xóm Hà Văn Tiên tự hào nói: Xóm nghèo Đồng Chanh hôm nào nay đã đổi phận. Cái thực tế rõ nhất là trong những ngày giáp hạt cả 50 hộ không có hộ nào đứt bữa. Nhà nào cũng có nguồn thu bằng tiền mặt để đong gạo. Đồng tiền trên ruộng chứ không ở trên rừng như trước đây.

Chỉ xuống cánh đồng trước xóm, anh Tiên cho biết: Mấy năm trước, khu đồng Chanh chỉ cấy một vụ lúa, trồng một vụ ngô. Năm 2000, hộ ông Đinh Văn Thắng trồng thử 2 sào dưa chuột. Năm 2003, thấy hiệu quả kinh tế cao một số gia đình trồng theo nhưng chỉ vài trăm mét vuông, gọi là trồng thử. Năm 2005, phong trào trồng dưa chuột lan rộng khắp xóm. Diện tích trồng dưa được quy hoạch ổn định theo từng khu đồng để thuận tiện cho việc chăm sóc, bảo vệ.

Nhìn xuống khu đồng Chanh, những luống dưa chuột tầng tầng lớp lớp theo địa hình ruộng bậc thang trải kín một vùng. Lá dưa vẫn còn xanh thẫm, điều đó cho biết, dưa đang kỳ thu hoạch rộ. Trưởng xóm Tiên cho biết: Vụ dưa năm nay là vụ thứ tư liên tiếp dưa chuột được mùa, được giá. Như gia đình anh trồng 1000m2, nay đã thu 2,5 tấn quả. Giá bình quân bán đổ 3.500 đồng/kg. Tính ra gia đình anh Tiên đã thu gần 9 triệu đồng. Dự tính kết thúc vụ dưa năm nay, gia đình anh Tiên thu không dưới 12 triệu đồng.

Gia đình anh Đinh Văn Qùy có 4 khẩu, trồng 1000m2 dưa trên chân ruộng 1 vụ. Do chăm sóc đúng kỹ thuật nên dưa nhà anh sai quả, quả đều. Anh Quý cho biết: mỗi lần thu từ 60 – 80kg quả. Khách hàng đến mua tại ruộng. Nếu đem đi chợ thị trấn cũng bán đổ cả gánh chứ không bán lẻ. Dưa chuột xóm Đồng Chanh có hương vị riêng: thơm, giòn, vỏ xanh đều, ngọt, mát, đặc biệt là sạch. Nhờ trồng dưa mà gia đình anh đã có vốn để phát triển chăn nuôi, từ đó làm được nhà xây, mua được ti vi, xe máy, có tiền mua sắm đồ dùng sinh hoạt gia đình. Vụ dưa năm nay, dự tính gia đình anh thu khoảng 15 triệu đồng.

Đến thăm ruộng dưa chuột gia đình anh Hà Văn Quý, nhìn thật vui mắt. Giàn dưa sai trữu quả, trên dây hoa còn nở vàng rực rỡ. Xếp sọt dưa lên xe máy xong, anh Quý nói chuyện với chúng tôi ngay trên ruộng dưa. Nhà có hai vợ chồng, một đứa con, mấy năm trước, gia đình thuộc diện nghèo của xóm. Anh trồng dưa chuột năm 2004, mỗi vụ thu trên dưới 10 triệu đồng. Năm 2005 – 2006, một cân dưa chuột giá trị gần bằng 1 cân gạo nên gia đình còn có đồng ra đồng vào để tích luỹ. Nay giá gạo lên cao 3 cân dưa mới được 1 cân gạo. Cả vụ dưa nếu chỉ đong gạo cũng được khoảng 1 tấn gạo ngon. Từ khi trồng dưa chuột, vợ chồng anh không phải lên rừng lấy gỗ bán, không phải chờ gạo vào từng cây luồng, cây bương như trước. Một vụ dưa tiết kiệm cũng dư được 5 – 6 triệu đồng. Số tiền đó tập trung cho chăn nuôi lợn, trâu, bò.

Chỉ ngôi nhà mái bằng rộng rãi giữa vườn cây ăn trái xum xuê, anh Quý nói: Đã hai năm nay gia đình được đứng vào diện sản xuất, kinh doanh giỏi của xã. Kinh tế khá phần lớn là nhờ trồng dưa chuột. Sau vụ dưa, gia đình trồng ngô nếp bán bắp, sau vụ ngô nếp là vụ lúa mùa, thu hoạch lúa xong trồng rau cải. 1.000 m2 đất dưa làm 4 vụ. Tính khiêm tốn cũng có thu nhập trên 20 triêụ đồng/năm. Công thêm nguồn thu từ chăn nuôi, lúa, ngô, một năm gia đình anh cũng thu nhập 25 – 36 triệu đồng.

Giải thích vì sao trồng dưa chuột có thu nhập cao, anh Tiên cho biết: Đầu tư cho cây dưa thấp. Vì dân tự túc được giống, phân chuồng bón lót, cây làm dàn, công lao động. Tính ra 1.000 m2 dưa chỉ phải đầu tư 500.000 tiền mặt. Thời gian sinh trưởng 40 – 45 ngày, thời gian thu quả 25 – 30 ngày. Một ngày, gia đình trồng ít cũng thu từ 15 – 20kg quả, với giá 3.500 đồng/kg, bằng 52 đến 70 nghìn đồng. Số tiền trên đong được 7 – 10kg gạo. Với 11,7ha đất ruộng, xóm Đồng Chanh đã phá thế thuần nông, tạo ra sản phẩm nông nghiệp hàng hoá giá trị kinh tế cao. Vì vậy, xóm Đồng Chanh lúc giáp hạt không có hộ đứt bữa, nghèo nhưng không còn hộ đói. Đây là cơ sở để xóm Đồng Chanh phát triển bền vững, không có nguy cơ tái nghèo và xoá hết hộ nghèo vào năm 2010. Một bài toán rất đơn giản nhưng không phải xóm, bản nào ở huyện miền núi Đà Bắc cũng như trong tỉnh ta giải được.

Khi chia tay chúng tôi, Trưởng xóm Hà Văn Tiên cho biết: Năm 2007, bình quân thu nhập của xóm Đồng Chanh là 5, 5 triệu đồng/khẩu. Năm 2008 xóm phấn đấu tăng lên 6,5 triệu đồng. Nông thôn miền núi thế là cố gắng lắm rồi. Tăng chậm mà chắc. Sau vụ dưa chuột năm nay, xóm Đồng Chanh lại “mọc” thêm vài cái nhà xây nữa. Rồi cũng hết phận nghèo thôi.