Bệnh tiên mao trùng là một bệnh phổ biến gây hại cho trâu, bò, ngựa do một loài tiên mao trùng là Trypanosoma evansi gây ra.
Bệnh phổ biến ở trâu, bò, ngựa các nước nhiệt đới châu Phi, châu Á và Nam Mỹ.
Ở nước ta, bệnh được phát hiện từ rất sớm. Hiện nay, bệnh phổ biến ở trâu, bò, ngựa có ở tất cả các vùng sinh thái ở nước ta.
2. Đặc điểm sinh học của mầm bệnh
Tiên mao trùng Trypanosoma evansi là nguyên nhân gây ra bệnh ở trâu, bò, ngựa và một số thú rừng (bò rừng, trâu rừng, hươu, nai...)
Tiên mao trùng có kích thước: 18-34 ´2,5mm, hình mũi khoan, di động được trong máu nhờ một roi tự do xuất phát từ phía sau thân chạy vòng quanh thân tạo thành một màng rung. Khi di động, roi tự do vung ra phía trước và màng rung chuyển động giúp cho tiên mao trùng di chuyển rất nhanh trong máu của vật chủ.
Tiên mao trùng sinh sản theo phương thức phân đôi và theo cấp số nhân nên khi xâm nhập vào ký chủ thì tăng số lượng rất nhanh trong máu.
Sự lây truyền tiên mao trùng từ trâu bị ốm sang trâu khỏe là nhờ có các loài mòng hút máu thuộc họ Tabanidae và các loài ruồi hút máu thuộc họ phụ Stomoxydinae.Ruồi, mòng hút máu từ trâu, bò bị ốm, vòi hút có mang tiên mao trùng, rồi lại hút máu trâu, bò khỏe, sẽ truyền mầm bệnh sang trâu, bò khỏe. Sự lây truyền này mang tính chất cơ giới.
Trong tự nhiên, tiên mao trùng ký sinh ở hầu hết các loài thú nuôi và thú hoang, phổ biến là trâu, bò, ngựa, trâu và bò rừng, hươu, nai, voi, hổ, báo, sư tử... nhưng không gây bệnh cho người.
Trâu, bò ở các lứa tuổi đều nhiễm tiên mao trùng và phát bệnh, có thể dẫn đến tử vong hoặc suy nhược thiếu máu, mất dần khả năng sinh sản và sản xuất.
Mùa lây lan bệnh thường xảy ra trong các tháng nóng ẩm, mưa nhiều từ tháng 4 đến tháng 9, vì thời gian này các điều kiện sinh thái thuận lợi cho các loài ruồi, mòng phát triển, hoạt động hút máu súc vật và truyền tiên mao trùng. Ở nước ta có 44 loài mòng họ Tabanidae và 4 loài ruồi hút máu họ phụ Stomoxydinae có thể truyền bệnh tiên mao trùng...
Từ cuối mùa thu, mùa đông và đầu mùa xuân, trâu và bò nhiễm tiên mao trùng phải sống trong điều kiện thời tiết lạnh, thức ăn xanh thiếu nên sức đề kháng giảm và phát bệnh nặng, đổ ngã hàng loạt. Hiện tượng này vẫn xảy ra hàng năm ở các vùng chăn nuôi trâu, bò hàng đàn cũng như các cơ sở nuôi bò sữa. Trâu sữa ở tỉnh Bình Dương nhiễm tiên mao trùng từ 20,4 - 25%; bò sữa ở thành phố Hồ Chí Minh nhiễm tiên mao trùng từ 15,4 - 20,6%.
Bệnh lý
Tiên mao trùng trong quá trình ký sinh ở trâu, bò gây ra hai tác hại cơ bản:
- Chúng lấy chất dinh dưỡng: Đạm, đường, chất béo, chất khoáng từ máu của ký chủ bằng phương thức thẩm thấu để duy trì sự hoạt động và sinh sản. Ở súc vật bị bệnh, 1ml máu có thể có từ 10.000 - 30.000 tiên mao trùng. Hiện tượng này đã làm cho súc vật bệnh gầy còm thiếu máu và mất dần khả năng sinh sản, sản xuất sữa thịt cũng như sức chống đỡ với dịch bệnh.
- Sống ở máu vật chủ, tiên mao trùng còn tạo ra độc tố Trypanotoxin gây ra những biến đổi về bệnh lý. Độc tố này bao gồm: Độc tố do tiên mao trùng tiết ra qua màng thân và độc tố do tiên mao trùng chết đi phân hủy sau 15-30 ngày.
Độc tố tác động lên hệ thần kinh trung ương làm rối loạn trung khu điều nhiệt, làm cho vật chủ bị sốt cao. Các cơn sốt này gián đoạn (lúc sốt, lúc hết sốt xen kẽ nhau). Khi sốt cao, các con vật bị bệnh thường có rối loạn về thần kinh: Kêu rống lên, run rẩy, ngã vật ra... Độc tố cũng phá huỷ hồng cầu, ức chế các cơ quan tạo máu làm cho vật chủ thiếu máu và suy nhược dần. Độc tố còn tác động đến bộ máy tiêu hoá gây ra hội chứng ỉa chảy. Hội chứng ỉa chảy này thường xảy ra khi xuất hiện tiên mao trùng trong máu con vật bị bệnh.
Tiên mao trùng khi tăng lên với mật độ cao trong máu sẽ gây ra hiện tượng tắc các mao mạch, dần dần tạo ra các ổ thủy thũng chất keo vàng dưới da.
Triệu chứng
Trâu, bò bị bệnh thể hiện các triệu chứng lâm sàng chủ yếu: Sốt cao 40 - 420C, các cơn sốt gián đoạn không theo quy luật nào, khi sốt cao thường thể hiện hội chứng thần kinh: quay cuồng, đi vòng tròn, run rẩy từng cơn. Triệu chứng này thường có ở trâu, bò bị bệnh cấp tính.
Trâu, bò bệnh bị thiếu máu và suy nhược suốt trong quá trình bị bệnh: Hồng cầu giảm thấp chỉ còn 3 triệu trong 1mm3 (trâu, bò khỏe: 5-6 triệu/mm3).
Một số trâu, bò bị bệnh viêm kết mạc và giác mạc mắt thể hiện: Mắt đỏ, niêm mạc mắt sưng đỏ và chảy dử liên tục.
Khoảng 30% trâu, bò bệnh thể hiện viêm ruột: ỉa chảy kéo dài sau những cơn sốt.
Hầu hết trâu, bò sữa bị bệnh suy nhược mất dần khả năng sinh sản và giảm lượng sữa 30-50%; chết do kiệt sức. Trâu cái có chửa bị sảy thai vào tháng thứ 7-8 khi bị bệnh tiên mao trùng.
(Còn nữa)