1.     Đặc điểm hình thái

-   Cây hương bài là loài cây thân thảo cao 40-50cm, thân rễ nằm ngang, lá mọc so le ôm lấy thân. Gốc lá xếp lớp, phần trên xòe ra hai bên hình nan quạt.

-   Lá hình mũi mác dài 40-70cm, rộng 1,5-3,5cm, không có cuống, có màu xanh lá mạ, phía dưới thành bẹ dày hơi ôm lấy thân.

-   Hoa mọc thành cụm ở tận cùng dài 10-20cm không kể cuống. Hoa có màu tím nhạt, nụ hình trứng. Mỗi hoa có ba lá đài, ba cánh trắng, sáu nhị bầu hình cầu ba ngăn.

-   Quả mọng khi chín có màu tím sẫm hay màu xanh đen, hình cầu, đường kính 8-9mm có 1-3 hạt. Mùa hoa tháng 4-5.

2.     Đặc tính sinh thái, phân bố

-   Hương bài ưa điều kiện khí hậu nóng nhưng cũng chịu được khí hậu khô hạn và lạnh rét.

-   Cây thích hợp với nhiều loại đất, nhất là đất phù sa, đất đồi núi thấp còn tốt nhiều mùn, ít chua, thoát nước, không bị bí chặt, không mọc trên đất sét nặng.

-   Là cây ưa sáng mạnh, nhưng cũng có khả năng chịu bóng, nên vừa trồng được ngoài nắng và cả trong bóng râm nơi có tàn che thưa.

Ở nước ta, Hương bài được phân bố khắp 3 miền Bắc, Trung, Nam, đã được trồng khá tập trung ở các tỉnh phía Bắc.

4. Kỹ thuật tạo giống

* Tạo giống bằng 3 phương pháp

- Tạo giống từ hạt, khi quả chín thu hái ngâm nước 2 sôi 3 lạnh 48 giờ rồi đem xát sạch, ủ đến nảy mầm. Đem gieo hạt trên luống, cây con đến khi cao 10-15cm thì đem trồng (phương pháp này ít làm vì mất nhiều công và thời gian).

- Tạo giống bằng phương pháp giâm hom: khi thu hoạch rễ có thể lấy hom nhân giống. Quy cách hom giống lấy đoạn hom cách gốc từ 10cm trở lên, cắt hom đảm bảo mỗi hom có từ 2-3 mắt. Mỗi cây lấy 3 đoạn hom, thời gian giâm hom khoảng 50 ngày đem trồng được.

- Tạo giống chủ yếu bằng tách gốc cây mẹ, khi đào cây thu hoạch rễ thì chọn cây và thân ngầm dạng (bánh tẻ) còn tươi, không bị sây sát để làm giống trồng lại. Phương pháp này đang áp dụng phổ biến. Tuy nhiên nhược điểm nhân giống theo phương pháp này là gặp khó khăn khi phát triển nhân rộng trên quy mô lớn.

5. Kỹ thuật trồng

* Thời vụ trồng: trồng vào vụ Xuân tháng 2-3 và vụ Hè Thu tháng 8-9.

* Phương thức trồng: Trồng thuần hoặc trồng xen theo băng dưới tán thưa vườn quả hoặc dưới tán rừng trồng, dọc theo các đường phân lô, đường ranh cản lửa, đường băng trên mô hình canh tác đất dốc để chống xói mòn.

* Xử lý thực bì: Phát cây, dọn cỏ: phát đốt dọn sạch (nơi có thể xử lý bằng thuốc trừ cỏ thì phun trước khi làm đất 15 ngày để cỏ chết).

* Làm đất: làm đất toàn diện cày bừa (hoặc cuốc đập nhỏ) cuốc hố với kích thước (20x20x20cm).

* Cự ly trồng: cây cách cây 35cm, hàng cách hàng 40cm, mật độ trồng từ 2200-2500 khóm/sào Bắc Bộ.

* Cách trồng: Trước khi trồng bón lót phân chuồng ủ vôi hoai mục, lượng phân 4-5 tạ/sào Bắc Bộ, phân NPK 30kg/sào Bắc Bộ. Sau khi cuốc hố bón lót phân chuồng và NPK, vùi lấp đất kín phân. Sau đó đặt cây giống lấp đất và cấn chặt gốc. Bố trí trồng so le theo hình nanh sấu (chân kiềng). Đối với nơi đất dốc thì đánh rạch trồng theo đường vành nón.

* Vật tư để trồng 1 sào Hương Bài cần 70kg giống, phân chuồng hoai mục từ 4-5 tạ, vôi bột 20kg, NPK 30kg. Năng suất rễ đạt 8-9 tạ/sào.

* Chăm sóc, bảo vệ

- Khi trồng xong khoảng 2 tháng tiến hành chăm sóc đợt 1. Mỗi năm chăm sóc 2-3 lần, chủ yếu là xới cỏ kết hợp vun gốc (có thể phun thuốc diệt cỏ). Trong quá trình chăm sóc đợt 2 Hương Bài phát triển kém thì bón thúc NPK kết hợp vun gốc.

- Cây Hương bài rất ít mắc bệnh, nếu có chủ yếu là bị mối ăn gốc cây cho nên khi trồng phải bón lót phân có vôi để đề phòng mối ăn.

- Bảo vệ tuyệt đối không để cho gia súc, gia cầm phá hoại.

6. Thu hoạch, bảo quản, chế biến, thị trường

- Thời gian thu hoạch: nếu trồng vào vụ xuân thì thu hoạch vào tháng 12, nếu trồng vào vụ thu thì thu hoạch vào cuối năm sau. Hoặc do điều kiện về giá cả hay không có nhân công thu hoạch có thể để lại 2-3 năm sau thu hoạch cũng được.

+ Thu hoạch rễ hương bài: Dùng xà beng hay thuổng đào xung quanh rồi nhổ cả gốc lấy toàn bộ rễ, cắt rễ rửa sạch đất phơi khô. Sau khi thu hoạch rễ, tách 1-2 nhánh từ bụi cây mẹ trồng lại ngay trên hố vừa đào (ở rừng) để đảm bảo tái sinh. Không thu hái vào mùa hoa quả non.

-   Bảo quản: Cho vào bao tải hay túi nilon để nơi khô ráo thoáng gió.

-   Chế biến: rễ Hương bài được chưng cất tinh dầu, dùng trong công nghệ chế biến sản phẩm hóa mỹ phẩm. Được dùng phổ biến trong nhân dân làm hương thắp vào các ngày lễ tết (dùng rễ Hương bài phơi khô, xay thành bột cuốn giấy bản, bên trong là tăm hương làm bằng nứa, tre giàng, khi đốt có mùi hương thơm đặc biệt)./.