Năm 2010, anh Nguyễn Văn Khôn nhờ cơ duyên mà tìm đến cây dược liệu xáo tam phân - loại cây được đánh giá có hoạt chất cao nhất, có tác dụng tốt cho các bệnh liên quan đến gan, hỗ trợ điều trị ung thư. Xáo tam phân mọc nhiều ở khu vực Nam Trung Bộ, chủ yếu ở Khánh Hòa và Ninh Thuận những nơi tiếp giáp với Khánh Hòa. Xáo tam phân là một loại cây thuộc họ cam chanh (Rutaceae) với đặc trưng cây gỗ nhỏ, dạng dây trườn, vỏ màu nâu vàng, thân dài trên 4m, đường kính khoảng 10cm. Thân và cành có nhiều gai nhọn, dài 7-8cm, lá đơn, phiến dày, các bộ phận của cây đều có tinh dầu, nhiều nhất ở rễ, mùi thơm dịu rất đặc trưng. Xáo tam phân có tính vị đắng pha ngọt và có mùi thơm rất dễ chịu. Đây cũng là thời điểm cây dược liệu quý này tạo ra "cơn sốt" khiến nhiều người vào các khu rừng, đồi núi săn tìm để bán cho các cơ sở bào chế thảo dược hoặc xuất sang thị trường nước ngoài.

Cây thuốc xáo tam thân là một loài thân bụi cây gỗ, dạng dây leo

Nhận thấy giá trị của loại dược liệu quý nhưng anh không đành lòng khi nhìn cách khai thác xáo tam phân theo kiểu tận diệt. Anh mạnh dạn phá bỏ vườn trồng điều, tiêu của gia đình để trồng thử, nếu thành công, ít ra cũng bảo tồn được nguồn gen cây dược liệu quý. Nghĩ là làm, anh Khôn bỏ luôn công việc nhà nước ở thành phố Hồ Chí Minh, ra Khánh Hòa mua 1.400 cây giống để chuyên tâm trồng.

Đưa cây giống đến với đất Đồng Nai, may mắn cây xáo tam phân lại phù hợp để phát triển ở những vùng đất khô cằn, cây dễ trồng, dễ chăm sóc, ít sâu bệnh, có tuổi thọ cao nên sau khi trồng thử nghiệm cây phát triển rất tốt. Tuy nhiên, là cây trồng mới ở địa phương, việc chuyển đổi mô hình của anh gặp không ít dị nghị. Công việc không phải lần nào cũng thuận lợi. Có thời điểm, vườn xáo tam phân gần 10.000 cây bị úa lá, héo thân; buộc phải đốn bỏ do sử dụng phải phân bón kém chất lượng. Dù đã bị thiệt hại toàn bộ vốn nhưng không bỏ cuộc, anh lại vay mượn tiền từ bạn bè, người thân gây dựng lại vườn cây.

Rút kinh nghiệm anh quyết định xây dựng quy trình khép kín, trồng cây theo chuẩn hữu cơ. Phương pháp nhân giống hữu tính bằng hạt cũng được thay thế bằng giâm cành vô tính do xáo tam phân thuộc họ cam, quýt, bưởi nên dễ bị thụ phấn chéo. Thực hiện phương pháp giâm cành giúp làm chủ được công nghệ, bảo tồn được nguồn gen gốc các hợp chất quý. Theo anh Nguyễn Văn Khôn, nếu chăm sóc tốt, cây trồng sau khoảng 3 năm có thể cho thu hoạch lá, khoảng 6 năm thu hoạch thân, rễ. Cây trồng càng lâu năm giá trị càng cao vì tích hợp đủ các dược chất.

Tại Đồng Nai, anh Nguyễn Văn Khôn được xem là người trồng và phát triển cây xáo tam phân theo quy mô trang trại lớn nhất hiện nay. Trên diện tích 5,6ha, anh Khôn đang trồng hơn 500.000 cây nguyên liệu 6 năm tuổi. Anh còn liên kết với nông dân ở các tỉnh thành mở rộng vùng nguyên liệu lên hơn 100ha. Hiện tại giá bán thân, lá cây tươi khoảng 300.000 đồng/kg. Rễ cây bán xô 1 triệu đồng/kg, trung bình mỗi năm gia đình anh thu nhập khoảng 5 tỷ đồng, sau khi trừ chi phí, thu lợi hơn 1 tỷ đồng.

Không chỉ phát triển kinh tế gia đình, anh Nguyễn Văn Khôn còn liên kết với nông dân ở các địa phương khác mở rộng vùng nguyên liệu lên hơn 100 ha. Xác định cần xây dựng vùng nguyên liệu xáo tam phân theo chuỗi liên kết để phát triển ổn định cả về năng suất chất lượng và đầu ra của sản phẩm, đầu năm 2024, anh Khôn đã cùng Hội Nông dân xã Hưng Thịnh tuyên truyền, vận động các hộ trồng cây dược liệu Xáo tam phân tham gia vào chi hội, tổ hội nông dân nghề nghiệp (NDNN) trồng cây dược liệu Xáo tam phân. Kết quả trong năm 2024 đã thành lập được 1 Chi hội NDNN trồng cây dược liệu Xáo tam phân gồm 15 thành viên; 3 Tổ hội NDNN trồng cây dược liệu Xáo tam phân, mỗi tổ hội 5 thành viên. Bản thân hiện giữ vai trò là Chi hội trưởng Chi hội NDNN trồng cây dược liệu Xáo tam phân. 

 Anh Nguyễn Văn Khôn, Chi Hội trưởng Chi hội Nông dân nghề nghiệp trồng cây dược liệu bên các sản phẩm từ cây Xáo tam phân. Ảnh ST

Với mục tiêu tạo thêm công ăn việc làm cho lao động địa phương, đồng thời giúp các hội viên trong chi hội liên kết, hợp tác trong sản xuất, xây dựng thương hiệu vùng dược liệu, góp phần tăng thêm thu nhập, cải thiện kinh tế hộ gia đình. Những nông dân tham gia mô hình liên kết trồng xáo tam phân sẽ được cung cấp giống với giá rất rẻ, chỉ 50.000 đồng/cây, được công ty hỗ trợ kỹ thuật chăm sóc, thu hoạch và bao tiêu đầu ra cho nông dân. Bình quân sau 5 năm trồng, mỗi ha có thể cho lợi nhuận 300 triệu đồng/năm.

Ưu điểm của Chi hội là chủ động nguồn nguyên liệu tại chỗ, đảm bảo chất lượng đầu vào, sản xuất theo hướng hữu cơ, có hệ thống phân phối kinh doanh. Sản phẩm đạt chuẩn vì thế đưa trực tiếp đến tay người tiêu dùng; nông dân không phải chịu sức ép giá cả từ thương lái. Mô hình càng mở rộng, càng góp phần bảo vệ môi trường và sản xuất xanh trong nông nghiệp. Đặc biệt, việc liên kết thêm hội viên từ Chi hội Nông dân nghề nghiệp trồng cây dược liệu đem lại nhiều lợi ích cho cộng đồng. Hoạt động của Chi hội vừa giúp bảo tồn nguồn gen dược liệu quý, tạo công ăn việc làm, và góp phần vào quá trình chuyển đổi cơ cấu cây trồng ở địa phương.

Khi đã chủ động được nguồn nguyên liệu, anh Khôn thành lập Công ty TNHH Dược liệu Tâm Tâm An với tầm nhìn dài hạn là bảo tồn và trồng và phát triển vùng dược liệu Xáo tam phân với những sản phẩm đa dạng được sản xuất theo quy định của Bộ Y tế. Định hướng đi đầu, tiên phong trong phát triển cây dược liệu này với mục tiêu chiếm lĩnh 80% thị trường về trà Xáo tam phân trong tương lai. Các sản phẩm trà túi lọc xáo tam phân được anh đưa đi chào hàng ở các siêu thị, nhà thuốc, khu du lịch, cửa hàng giới thiệu sản phẩm của Hội Nông dân tỉnh Đồng Nai và được thị trường đón nhận khá tốt. Hiện công ty đã sản xuất được nhiều sản phẩm từ cây xáo tam phân như trà thảo mộc, rượu, viên nang; trong đó có 4 sản phẩm đạt chuẩn OCOP 4 sao.

Anh Nguyễn Văn Khôn chia sẻ: với sứ mệnh nâng cao và bảo vệ sức khỏe cho người dân, doanh nghiệp cũng như Chi hội sẽ tiếp tục nghiên cứu đổi mới, đa dạng sản phẩm chế biến sâu với giá hợp lý để nông dân, người nghèo ai cũng có thể tiếp cận nguồn dược liệu quý, góp phần thay đổi cơ cấu cây trồng, cây giống, kỹ thuật trồng đến thu hái theo chuỗi khép kín, nhất là sản phẩm được bao tiêu nên nông dân không còn nỗi lo đầu ra trôi nổi theo thị trường như các loại nông sản khác.

Với những cố gắng, nỗ lực trong việc bảo tồn, phát triển cây xáo tam phân, anh Nguyễn Văn Khôn đã được Trung ương Hội Nông dân Việt Nam tôn vinh anh là Nhà Khoa học Nhà nông năm 2022; anh nhận Bằng khen của Trung ương Hội Nông dân Việt Nam do đạt được thành tích xuất sắc trong phong trào Nông dân thi đua sản xuất, kinh doanh giỏi, đoàn kết giúp nhau làm giàu và giảm nghèo bền vững, giai đoạn 2017-2022 và được vinh danh Nông dân Việt Nam xuất sắc năm 2024./.

Hà Anh